Half vertrokken naar de toekomst

‘Wat is je favoriete foto uit de collectie?’ wil de journalist weten. Ik schrik. Dat is een onmogelijke vraag! Hoe kun je nou één beeld kiezen uit meer dan 6 miljoen, waaronder de onweerstaanbare straatfotografie van Ed van der Elsken, die zijn onderwerp altijd zo dicht op de huid zat dat je het kunt voelen, of het werk van Jacqueline Hassing die een abstract onderwerp als macht bij de kladden wist te grijpen in haar serie The Tabel of Power? 

Onmogelijke keuze. Maar de vraag laat me niet los. Ik blader door onze fotoboeken, van collectiefotografen zoals Ellen Thorbecke en Chas Gerretsen; scrol door de beeldbank; swipe door de app en struin door het museum. Ik kom er niet uit. Dan opeens, terwijl ik iemand rondleid door de Eregalerij van de Nederlandse fotografie, weet ik het: het portret dat Johan van der Keuken in 1955 maakte van een leeftijdgenoot. Ze waren zeventien en zaten op het Amsterdamse Montessori Lyceum. 

Op de zwart-wit foto zie je een meisje met een fijn gezicht en donker springerig haar in een slordige knot. Ze kijkt je niet aan, staart niet in de camera maar naar buiten, naar iets dat je als kijker niet kunt zien. Ze is alleen met haar gedachten. Het ziet er tegelijk kwetsbaar en krachtig uit. De foto doet me denken aan mijn eigen kinderen toen ze die leeftijd hadden. Nog een beetje hier en ook al half vertrokken naar hun eigen toekomst. 

De warme en poëtische beeldtaal van fotograaf en filmmaker Johan van der Keuken is in dit vroege werk al duidelijk herkenbaar. Zijn menselijke stijl. Het zachte licht en diepe zwart dragen bij aan de dromerigheid waarmee hij het meisje vastlegt. 

Ook zijn oog voor kadrering spat van deze foto. Het beeld is in tweeën gedeeld. Door de raamstijl in het midden creëerde hij links een wereld binnen en rechts een wereld buiten; links een wereld van de werkelijkheid, de harde realiteit en rechts een wereld van gedachten en dromen en verlangens. Wat hield die man van kijken. ‘Zonder beelden ben ik dood’, zei hij eens. 

Het is ons doel dat iedereen zich herkent in het Nederlands Fotomuseum – meestal figuurlijk, soms letterlijk. Zo komen scholieren van het Montessori Lyceum waar Johan van de Keuken in de jaren vijftig op zat, ieder jaar naar het museum en bekijken de foto van hun oud school- en leeftijdgenoot. 

Soms is er ook letterlijke herkenning. Het meisje op de foto kwam vorig jaar in het museum. ‘Hij was als een grote broer. En altijd met zijn camera bezig’, zei Lucette Bletz, inmiddels in de tachtig. Ze herinnerde zich de jonge Johan van der Keuken nog levendig. ‘Wij geloofden in kunst en staken daar onze tijd in. We waren helemaal niet bezig met de wederopbouw.’ 

Wat goed dat hij dat vastlegde, hoe tieners zich voelden in die tijd waarin hun ouders hard aan het werk waren. 

Ik prijs me gelukkig dat we het oeuvre van Johan van der Keuken vier jaar geleden in onze collectie mochten opnemen. In verhuisdozen, multomappen en een koektrommel arriveerde zijn archief in het Nederlands Fotomuseum. Contactafdrukken, negatieven en diapositieven in vloeipapier en pergamijnvellen. Het is geen omvangrijk archief, maar wel uiterst waardevol. 

Wel jammer dat ik alleen dit ene portret kan kiezen. Snel de journalist bellen voordat ik van gedachten verander.